Oorlog en bevrijding rond Adorp, Sauwerd en omstreken
Op het moment dat ik dit wordt geschreven, is het meer dan 90 jaar geleden dat het Duitse volk Adolf Hitler in de regering kiest: 30 januari 1933. Zijn nieuwe politieke partij belooft de Duitsers werk en welvaart en dat spreekt de arme, ontevreden en vernederde bevolking zeer aan. Men vindt Hitlers partij een gezonde reactie op het marxisme, liberalisme en communisme. Hitler komt immers op voor het gezonde Duitse gezin!
In de geschriften en redevoeringen van Hitler krijgen de Joden van alles wat er mis is in de samenleving de schuld. Zij zijn de onwelkome en ongenode gasten die zich in Duitsland hebben genesteld. Vergeleken bij het Arische ras is het een minderwaardig volk waarmee je je niet vermengen moet. Van dit idee schrikt men niet, want antisemitisme komt in die tijd in Oost-Europa vaak voor, evenals Jodenvervolging. Hitler maakt er een theorie van. Hij is voorstander van een zuivere ethnische rassenscheiding en een rasverbetering door alles wat afwijkend of 'anders' is uiteindelijk op de dodenlijst te zetten.
Let op:
- Als je met je muis op bepaalde foto's of afbeeldingen gaat staan, verschijnt een (korte) beschrijving daarvan.
- Je ziet soms ook een handje. Klik je dan op de linkermuisknop, dat wordt de foto/afbeelding vergroot getoond in een nieuw venster/tabblad.
- Klik nogmaals met je linkermuisknop en de foto/afbeelding wordt verder vergroot.
- Met de schuifbalken kun je door de foto/afbeelding scrollen.
- Klik op het kruisje rechtsboven in het venster/tabblad dan wordt deze weer gesloten.
Montagefoto met verschillende foto's uit de Tweede Wereldoorlog.
De genocide op de Joden wordt voorbereid
In de Nazikrant Völkische Beobachter van 9 februari 1939 zie je het begin van een perfect georganiseerde volkerenmoord. Aan 160.000 Duitse Joden wordt bericht dat ze hun naam moeten veranderen. Het is een belediging voor het Duitse volk dat Joden - ook al wonen ze generaties lang in Duitsland - zich Duitse namen hebben toegeëigend. Deze integratie is ongewenst. Men moet maar een zuiver Joodse naam uit het Oude Testament kiezen en zo niet, dan zullen zware straffen volgen. Wie perse Heinrich of Gretl wil blijven heten, moet er Israël of Sara als tweede naam aan toevoegen. Zo wil men de Joden hun schijnheilig masker afrukken. Deze naamsverandering - zonder noemenswaardige tegenstand doorgevoerd - is zeer geschikt om verderop in de tijd de Joden mee op te sporen. Dit gebeurt dus al voor de wereldoorlog losbarst. En het gebeurt sindsdien wel vaker! Blank- zijn in Zimbabwe is niet zonder gevaar. Tutsi-zijn in Hutu- land evenmin. Christen-zijn in een moslimland is zwaar. Niet-communistisch in een communistisch land ook. 'Anders' zijn is en is zomaar weer gevaarlijk. Kun je begrijpen dat het Duitse volk het dreigende gevaar niet heeft geien? Onvoorstelbaar, hè. Joden die de bui zien hangen en hun biezen pakten, worden aan onze oostgrens tegengehouden en teruggestuurd. Wij zien het gevaar dus ook niet. Joden met veel geld kopen zich een reis per schip of vliegtuig naar verre en veiliger oorden. En als je geen geld hebt ...?
De theorie van de Nazileer wordt de praktijk van alle dag. En de politieke partijen, organisaties en de kerken zijn oorverdovend stil op een enkel individu na. Mensen, jong en oud, lijken in hun gedachten wel vergiftigd met foute ideeën die op een slimme manier zijn toegediend.
Leer in ieder geval deze les, dat respect en eerbied voor de menselijke waardigheid en mededogen voor de zwakkeren in de samenleving nooit mogen ontbreken. Het gebrek daaraan heeft in de oorlog letterlijk miljoenen het leven gekost. Niet alleen de Joden, ook de zigeuners, homosexuelen, ouderen en gehandicapten moeten van het werteldtoneel verdwijnen. En deze lijst is nog niet eens volledig! Zo zal een Herrenvolk ontstaan!
Reichsparteitag in 1935 met duizenden Duitse soldaten.
De bezetting vestigt zich in Adorp
Er zijn niet veel mensen meer die de oorlog bewust hebben meegemaakt. En het zullen er steeds minder worden. Maar die er nog zijn herinneren zich die tijd als de dag van gisteren. Mevrouw Van de Kloet uit Sauwerd ziet de Duitsers nog binnenkomen langs de Provinciale weg. Als overwinnaars vorderen ze de huizen die hen geschikt lijken voor permanente bewaking van het dorp. Huize Spoorzicht is zo'n boerderij. Aan het eind van de oorlog is het door de Duitsers in brand gestoken en nu staan op die kavel de bungalows van mevr. Bakker en de familie Van der Zwaag.
Maar ook wat nu cafetaria Dix is wordt de winkel Attent opgeëist. Destijds in bezit van de familie Arwert. De zonde van kruidenier Arwert is dat hij het bordje "Voor Joden verboden" niet heeft opgehangen. Voor dat 'vergrijp' moet hij wel twee jaar lang onderduiken. Later wordt zijn broer, de manufacturier, uit zijn huis gejaagd, omdat die woning de Duitsers gerieflijker lijkt. In de loop van de oorlog worden de terreur en willekeur geleidelijk opgevoerd. Er komt een N.S.B. burgemeester: Karres. Er wordt een avondklok ingesteld: Niemand meer op straat na 8 uur! Het bezit van een radio wordt verboden. Koperen voorwerpen moeten worden ingeleverd. Ook de mannen tussen de 20 en 40 jaar zijn nodig voor de Duitse oorlogsindustrie. Het hebben van onderduikers en verbergen van Joden is streng verboden, je riskeert je leven als je dat wel doet. De opbrengst van het land moet voor een aanzienlijk deel ook naar de bezetter, enz. enz. Meneer Van der Kloets 20e verjaardag is dan ook de dag dat er een onderduikadres moet worden gezocht.
Boer Nieuwenhuis in de Koningslaagte nemt hem onder de naam Willem Smid op. Maar de boerderij brandt af en 'Willem' zoekt een onderkomen in een tuinhuisje aan de spoordijk. De Duitsers krijgen een tip van verraders dat daar iemand bivakkeert en het verzet onderschept het bericht over een razzia die op komst is. Hals over kop vluchtend over de Sauwerder en Winsumer Meeden komt Van der Kloet, alias Willem Smid, bij boer Siersema op de Wetsingermeeden in huis. Op de Meeden hebben de meeste boeren onderduikers, hoewel men zich van de risico's bewust is. De bereidheid om met risico's voor eigen leven mensen in nood op te vangen, is gelukkig vaak wel aanwezig. Een voordeel op de Meeden is, dat je de overvalwagens meestal van verre ziet aankomen.
En temidden van al deze ellende zit George Watts nog steeds bij Zwartenkot in de voorkamer. Turend van achter de vitrage probeert hij de honderden gevechtsvliegtuigen op weg van en naar Duitsland te zien. Loerend van achter de gordijnen volgt hij de slentergang van Duitse militairen door de straat. Soms speelt hij een potje schaak met de bakker. Met elkaar praten kunnen ze niet, daarvoor is de taalbarrière te groot. Soms komt een Engelssprekende agent of boer uit Winsum langs om hem op de hoogte te brengen van de stand van zaken. Die moeten uiteraard van dit speciale geval op de hoogte zijn en een potje Engels kunnen praten.
Vreugde nadat de ellende is doorstaan
Mevrouw Van der Kloet vertelt verder, hoe de hoop in het voorjaar van 1945 groeit, dat de Duitsers aan de verliezende hand zijn. Het Derde Rijk zal zeker geen 1000 jaar bestaan! In april 1945 zie je vluchtende en schietgrage Duitse troepen naar het noorden trekken. Vanuit het zuiden klingt kanongebulder en half april ziet de nachtelijke hemel rood van de branden in Groningen. Voorboden van de naderende bevrijding. Op 17 april 1945 is het zover. De Canadezen komen aangerold via Dorkwerd en de Wierumerschouw en Adorp en Sauwerd worden in een oogwenk bevrijd. De Duitsers, die niet meer de benen kunnen nemen, worden krijgsgevangen gemaakt en zitten in rijen op het plein voor de school (Geertsema's winkel). Onder hen ook de Duitse jongens die gedeserteerd zijn. Zij zijn in Hitlers oorlogsmachine misbruikt en misleid. De Binnenlandse Strijdkrachten nemen het gezag van de bevrijders over om onderlinge vereffening van oude rekeningen te voorkomen. Opgekropte frustraties kunnen makkelijk uitlopen op een bijltjesdag, dat wil zeggen op wraakneming. Wel worden de moffenmeiden opgehaald en publiekelijk kaal geknipt. Tot diep in de nacht wordt er gehost en gezongen; strobalen op de openbare weg worden aangestoken als vreugdevuren. Jongens uit het dorp moeten uit bed gehaald worden om de rommel van de weg te halen voor de bevrijders, die de vluchtende Duitsers achterna zitten. Men is in Sauwerd enkele dagen niet meer uit de kleren geweest van opwinding en verwachting.
Het bombardement op Rotterdam.
Je wordt niet als held geboren, maar je moet in het leven keuzes maken. Soms is dat een keuze voor ongehoorzaamheid en opstand tegen het gezag. Je weet dat je niet anders kunt, als je je geweten niet om zeep wilt helpen. Voor de Hekkummer landbouwer Meindert Veldman en zijn vrouw doet zich dat voor. Als twee jonge marechaussees uit Bedum op last van de Duitsers de Joodse familie Meyer moeten oppakken, kunnen ze dat niet met hun geweten in overeenstemming brengen. Ze waarschuwen de Meyers en duiken zelf meteen onder. Deze mannen zijn nog maar 20 en 25 jaar oud! De heer Veldman deelt deze overtuiging met hen en biedt onderdak. Het wordt een vriendschap tot in de dood. Rond het harmonium op de boerderij is vaak en uit volle borst "Wij willen Holland houden", gezongen. En de boer wordt verzetsleider in de regio en groeit uit tot provinciaal leider in nauwe samenwerking met Noord-Drente onder de schuilnaam Benno. Aan het eind van de oorlog worden hij en zijn vriend door verraad opgepakt en komen uiteindelijk in Bergen-Belsen op 22 februari 1945 om het leven. Daarover meer in dit artikel.
Een ooggetuige
Ook mevrouw Boonstra uit Adorp vertelt het verhaal van inkwartiering en beroving, waardoor gezinnen brodeloos worden gemaakt. Er wordt in de oorlog amper gebouwd, ook in die sector moet men maar zien te overleven. Net als in Sauwerd wordt de school gevorderd. Jacht op jonge mannen en verboden spullen komen ook hier voor. Verhoudingsgewijs zijn er te veel die heulen met de Duitsers. Veel onderduikers zijn er niet in het dorp. Daarbuiten wel.
De gebroeders Van der Schans hebben heel wat graan van Hekkum naar de molenaar van Adorp versleept. Een riskant werk uit menslievendheid gedaan. Dat graan is bedoeld voor de bezetter, maar vindt zijn weg naar het hongerende westen van ons land. Het verzet heeft veel gezichten. In zuid-west Nederland wordt ernstige honger geleden en vallen slachtoffers door gebrek aan eten.
Aan dit soort acties kleven risico's van gevangenneming of erger, die je moet wegen en dat temeer als je je vrouw en kinderen er bij betrekt. Mevrouw Boonstra haar echtgenoot wijkt uit naar Drenthe en komt behouden terug. Dat is niet iedereen gegeven.
Groninger Archieven
Als geschiedenisboeken de locale oorlogsgeschiedenis niet vermelden betekent dat niet dat er niets van is opgeschreven. Mocht je later geschiedenis gaan studeren, weet dan, dat we in Groningen een centrum hebben: De Groninger Archieven. Kosten noch moeiten zijn gespaard om alles vast te leggen voor geslachten die zullen komen. Ook voor jullie dus. Ik vind daar met ere vermeld wie bakker Willem Zwartekot uit de Kerkstraat in Sauwerd is geweest.
Oud-gemeenteraadslid W. J. Ferkranus heeft één van zijn verhalen in het contactblad van Adorp aan hem gewijd.
Onder de titel "De laatste vlucht" kom ik heel wat te weten over de gang van zaken in het dorp in oorlogstijd. Een doodgewone broodbakker en zijn vrouw hebben zich met gevaar voor eigen leven kranig geweerd in het georganiseerde verzet. Maar je moet na de oorlog hem niet op een erepodium willen zetten. Hij heeft maar gewoon gedaan wat hij als zijn plicht heeft gezien.
Er zijn grote inspanningen nodig
Aan het eind van de oorlog vliegen 's nachts de Engelsen met honderden vliegtuigen tegelijk over Nederland naar de Duitse steden en industriegebieden. Men wil zoveel mogelijk alle productie en vervoer onklaar maken of lam leggen. Eigenlijk krijgen de Duitsers zwaar betaald voor wat ze in het begin van de oorlog met Rotterdam hebben gedaan. Duitsland moet tot overgave gedwongen worden. Hitler offert zijn volk op aan zijn dwaze idealen.
De Lancasters, die er voor ingezet worden, hebben een bereik van wel 2700 km en dragen een last van ruim 6000 kg aan bommen. Met sterke schijnwerpers, granaten en sperballonnen proberen de Duitsers die nachtelijke aanvallen te verstoren. Soms weten ze een vliegtuig neer te halen. De Engelsen vliegen bij voorkeur 's nachts, de Amerikanen bij dag. De dorpsbewoners moeten op last van de Duitsers hun verlichting binnenshuis doven of afschermen. Een Engels vliegtuig in de Duitse schijnwerpers vangen en neerschieten leidt boven Groningen meermalen tot een vliegtuigcrash, al dan niet met dodelijke afloop. Wanneer de bemanning tijdig weet te springen, is het spannend wie zich het eerst over deze helden ontfermt: de Duitsers of het Nederlandse verzet.
Op de terugweg naar de thuisbasis in Engeland wordt het vliegtuig van de 20-jarige vliegenier George Watts geraakt door afweergeschut en storten hij en zijn zeven maats neer tussen Hoogkerk en Enumatil. De jongens springen uit het toestel en komen behouden aan de grond. Enkele dagen later krijgt dominee Van der Ziel van Sauwerd het verzoek om George op te vangen. De dominee weet dat hij bij bakker Zwartenkot niet vergeefs om hulp aanklopt. Zo krijgen de bakker en zijn vrouw een gevaarlijke kostganger. En dat nog wel met Duitse achterburen in wat nu cafetatria Dix heet. Op deze actie staat de doodstraf! Zo veilig is het niet in deze kleine dorpsgemeenschap. Zwartenkot heeft zijn knecht en hun dienstmeisje verteld dat ze een doofstomme neef herbergen, al vraagt de knecht zich wel af of doofstommen ook al moeten onderduiken. En dan heb je burgemeester Karres die fel gebeten is op de bakker. Een "hou zee"-groet uit een groepje mannen voor de bakkerij naar het hoofd van Karres zal uit de mond van de bakker zijn gekomen en Karres wil dat bestraffen door de bakker voor de Arbeiteinsatz naar Duitsland af te voeren. Het kost de bakker heel wat moeite om dat te voorkomen, omdat hij immers als stoetjesbakker onmisbaar is voor de voedselvoorziening. Politieagent Oostinga van de Stationsweg weet de hand te leggen op correspondentie van Karres aan de Duitse instanties waarin Zwartenkot als zeer anti duits wordt beschreven die nodig eens flink de oren gewassen dient te worden.
_approach_Iwo_Jima;fig14.jpg "Landingsvaartuigen bij Iwo Jima.")
Landingsvaartuigen
bij Iwo Jima.
Gezagondermijnend en staatsgevaarlijk
Voorzitter R. Datema van de Onstaheerd en van de christelijke schoolvereniging krijgen ook met Karres te maken. Aan het einde van een schoolvergadering heeft men samen het Wilhelmus gezongen. Een doodzonde natuurlijk. Datema wordt opgepakt en komt in kamp Vught terecht. Ook al staatsgevaarlijk in de ogen van de bezetter! Karres heeft carbonpapier met een lijst van 30 namen op z'n buro laten liggen, die de zwager van Zwartenkot onder ogen komt. Deze 30 mannen zullen bij wijze van represaille, wraakneming, gearresteerd moeten worden als het verzet een aanslag op de Duitsers en hun handlangers zal plegen. Datzelfde verzet zorgt ervoor dat iedereen gewaarschuwd wordt om op hun hoede te zijn en tijdig te verdwijnen mocht het geval zich voordoen.
Omdat de informatie van de Duitsers onbetrouwbaar is en men toch graag alles over de stand van zaken met betrekking tot de oorlog wil weten, wordt even buiten Sauwerd een krantje gedrukt en verspreid. Natuurlijk is het slechts een kwestie van tijd als iemand in de buurt van Usquert wordt gesnapt met zo'n krantje. Fel wordt ondervraagd naar de herkomst van het bulletin en het spoor leidt opnieuw naar de bakkerij.
De bakker en zijn knecht worden voor verhoor aan de Hereweg in Groningen gevangen gezet. Na enig aandringen gelukkig in één cel. Er kan overlegd worden wat men zeggen zal. Op de vraag "Van wie?"r zal geantwoord worden "Via de postbode".
Daar de Duitsers het bewijs voor een schuldigverklaring niet rond krijgen en de gevangenis overvol is, worden de bakker en zijn knecht te koop aangeboden voor 10.000 gulden! Corruptie?
Na gepingel en handjeklap mag mevrouw Zwartenkot haar man mee naar huis nemen voor 3000 gulden en de losprijs van de knecht bedraagt 1000 gulden!
De volgende dag staat de bakker weer 'stoet' te bakken in plaats van onder te duiken. Commissionair in landbouwproducten Noordhuis heeft de contanten voor de loskoop geleverd. Opnieuw een staaltje van onderlinge solidariteit en hulpverlening.
Een ander merkwaardige gebeurtenis overkomt de familie Reinder van der Veen. Deze familie woont in het laatste huis aan de oostkant van de Provinciale weg en krijgen op een avond een jongeman aan de deur. Hij vraagt om onderdak. Aan zijn uiterlijk en outfit is duidelijk te zien dat hij uit een Duits kamp is ontsnapt. Hij heet Gerrit Dijk en is uit Leeuwarden afkomstig. In Oost-Groningen heeft men hem naar hier verwezen in de hoop voortgeholpen te worden. De familie Van der Veen begint aan het karwei Gerrit enigszins te fatsoeneren. Het boevenpakje moet uit en er moet een kapper aan te pas komen om zijn kapsel bij te knippen. De kapper komt na achten en trotseert daarmee de avondklok. En dan valt opnieuw de klopper op de deur. Wat een schrik, het betekende immers dat het geen goed volk kan zijn.Inderhaast wordt wie niet gezien mag worden naar de slaapkamer geloodst.
Er moet een bed verschoven en via een luik in de vloer duikt men letterlijk onder in de viezigheid van modder en water. Intussen gaat mevrouw Van der Veen naar de deur, die plots vreselijk klemt. Er moet tijd gerekt worden en de kapper heeft een andere klant nodig. Daarvoor wordt een zoon, die jong genoeg is om veilig te zijn, onder kappers handen genomen. Eindelijk is de deur dan open en daar staan Duitse soldaten op de stoep. Ze komen iets vragen. "Zijn we hier op de weg naar Zaltkamp?". Na een bevestigend antwoord trekken de mannen verder niet wetend hoe opgelucht en trillend van de spanning de verstopte mannen weer te voorschijn komen, 't Zal even geduurd hebben voor het hart z'n normale ritme herneemt.
De situatie wordt steeds grimmiger
Er hangt in die dagen ook een algehele spoorwegstaking in de lucht om het vervoer van en naar Duitsland onmogelijk te maken. Het wachten is op een codezin via Radio Oranje vanuit Londen. De geallieerden hebben het zuiden van ons land bereikt en bevoorraden hun troepen al via de haven van Antwerpen. Ook de spoorlijn langs Adorp en Sauwerd zal onder de staking vallen en spoorwegbeambten Boksma en Donga zullen meedoen. Boksma, een spoorwegbeambte, duikt onder aan de Bedumerweg in Groningen, maar hij wordt opgepakt en op het hoofdstation standrechtelijk geëxcecuteerd als afschrikwekkend voorbeeld. Dit is gewoon moord zonder een rechtsprocedure.
Donga van Stationsweg nr. 8 in Sauwerd krijgt men niet te pakken. Diens zoon, die onder de vloer verborgen zit, moet door meester De Vries van nr. 10 gered worden. De Duitsers hebben bij hun aftocht het huis van Donga boven het hoofd van diens zoon in brand gestoken. Nee, denk niet dat de oorlog in Adorp wel mee valt. De oorlog is een monster dat rechten vertrapt, mensen leert liegen en bedriegen en creatief maakt om verzet en tegenwerking te organiseren.
Nee zeggen, als ja verraad is, daar heb je moed voor nodig! Is Nederland niet ontstaan omdat men het recht van opstand weet te gebruiken? Niemand heeft het recht om te heersen over andermans geweten! Hoe durft men gehoorzaamheid vragen voor het uitleveren van mensen aan de moordmachinerie van het Derde Rijk!? Er zijn helaas te weinig mensen geweest die zich metterdaad hebben verzet. De Duitsers zelf komen in verzet als het doden van gehandicapten in Duitsland al is begonnen en met succes: Hitler durft het program niet af te werken. Wat zal er gebeurd zijn als we ons massaal tegen de uitroeiing van de Joden zouden hebben verzet ...? Toch zijn ze er die verzet plegen, al is het veelal met knikkende knieën. Helden tegen wil en dank. Maar ik ken ook mensen die jarenlang met schuldgevoel hebben rondgelopen nadat ze machteloos hebben toegezien hoe Joden, van strompelende grijsaards tot kinderwagenbaby's uit hun straat worden gesleurd. De overgrote meerderheid van hen is nooit meer teruggekomen.
Als ik nog een kleine jongen ben, heb ik vaak gewenst dat ik de spannende tijd, die in oorlogsboeken beschreven staat, heb mogen meemaken. In die tijd heb ik nog veel oorlogstuig in en ronde onze boerderij gevonden. Vooral de waterput in het achterhuis is daarvoor een belangrijke bron geweest.
Dwaas natuurlijk, want voor velen is die tijd juist een nachtmerrie geweest. Naarmate de oorlog duurt, worden de maatregelen van de Duitsers grimmiger. Waarom dit dan nu nog weer opgehaald wordt? Ik ben zo bang, dat als we dit alles niet meer weten, het gemakkelijk wordt voor een waanzinnige dweper, zoals Hitler, opnieuw veel volk achter zich aan kan krijgen om zijn gevaarlijke ideeën in daden om te zetten.Een Rwandese kennis die naar Nederland is gevlucht, vertelt dat zijn volksgenoten in 1992 wel bezeten lijken. Buren die altijd in vrede en vriendschap hebben samengeleefd, slaan van de ene op de andere dag elkaar de hersens in.
Binnen drie maanden zijn er bijna een miljoen mensen vermoord. Na 18 jaar is dat in Rwanda een trauma waar men dagelijks aan lijdt. Voor een oorlogstribunaal een haast onmogelijke klus om het onrecht te bestraffen en de harmonie tussen de stammen te herstellen.
Er komt een kink in de kabel
Als de beruchte SD-er Keyer door het verzet wordt gedood, gelikwideerd noem je dat, tipt agent Oostinga het verzet over een op handen zijnde razzia. Waar moet men heen met de Engelsman?
Freerk Arwert heeft een sleutel van de kerk. Zonder dat de koster het weet, wordt die gebruikt om George onder de preekstoel te verstoppen. Daar heeft hij langer dan een etmaal gezeten, maar het is er stervenskoud. Hij keert in de bakkerij terug, waar de ondergrondse verzetsgroep hem een paar dagen later weghaalt. Via de zuidelijke route door Zwitserland en de Pyreneën is de vliegenier weer veilig in Engeland gekomen. Aan de muur van hun kamer in Winkheem heeft jarenlang de oorkonde van generaal Eisenhouwer en één van de chef-maarschalk van de Britse luchtmacht gehangen. Wars van ophemelen is Zwartenkot hier toch wel heel 'wies' mee. Zo besluit Ferkranus terecht dit verhaal in het contactblad van Adorp.
Video - Groningen in oorlogstijd
Klik op [ ] om het scherm beeldvullend te maken. Tijd: 40 minuten.
Vergeet niet het geluid aan te zetten.
Nog een getuige
Jannie Marringa-Dijksterhuis, één van de dochters van de Sauwerder postkantoorhouder in oorlogstijd heeft 50 jaar na de bevrijding haar herinneringen in het contactblad laten afdrukken. Ze schrijft dat elk jaar in april/mei haar gedachten teruggaan naar wat toen is gebeurd. Het is in de dagen dat Sauwerd nog maar drie telefoonaansluitingen heeft. Op het postkantoor moet met stekkertjes het contact tussen beller en gebelde gelegd worden. Als je de hoorn niet opleg, kun je meeluisteren wat men elkaar te vertellen heeft. In het belang van het verzet hebben Jannie's ouders zich daar vaak aan bezondigd. Als de verbinding tussen het Scholtenhuis in Groningen en het Sauwerder gemeentehuis tot stand gebracht moet worden, is men er op gebrand te weten wat de bezetter nu weer van plan is. Mensen die het aangaat kunnen op die manier tijdig gewaarschuwd worden.
Dat gaat een tijdlang goed, totdat de Duitsers argwaan krijgen. Vanuit de bestuurskamer van de school, aan de overkant van de weg, kan men met een verrekijker de Dijksterhuisjes in het postkantoor begluren. Dat is het huis aan de Burchtweg nr 3. Op een ochtend - juist als de postauto uit Groningen arriveert - komen soldaten over de Burchtweg aangestormd met getrokken pistool. Jannie's moeder wordt verdacht van afluisteren. Het agentschap staat ook op naam van mevrouw Dijksterhuis. Pa Dijksterhuis verliest zijn kalmte niet en weerlegt heel nuchter de beschuldiging door te verklaren dat zijn vrouw totaal geen Duits spreekt of verstaat. De bezetter druipt af, maar het signaal, om nog voorzichtiger te zijn, is overgekomen. De familie woont praktisch in het kantoor omdat het de enige plek in het huis is waar het door een potkacheltje warm te stoken is. En er brandt licht, zodat Jannie haar huiswerk kan maken en af en toe ook de postzegels verkoopt aan de Duitse jongens voor hun brieven naar 'die Heimat'. De kerels zijn amper ouder dan zijzelf; zo van school geplukt en geronseld voor dienst in het leger. Ze maken graag een praatje, willen zich zelfs in het postkantoor wassen en scheren. Eens hebben ze Jannie's moeder bevolen voor hen te koken. Dat weigert ze met de smoes geen brandhout voor de kachel meer te hebben.
Het voedselprobleem vraagt wel om creatieve oplossingen, maar honger wordt er niet geleden. Pa Dijksterhuis heeft geregeld wat zakken graan op zolder. Dat is bedoeld voor collega's in de stad. Daar wordt wel de honger gevoeld. Door met de postauto kleine hoeveelheden mee te geven naar de stad worden mensen door de tijd gesleept en, de andere kant van de medaille, de Duitsers benadeeld. Het wordt dan ook aangemerkt als een verzetsdaad. Dat de Duitsers zich als ware roofkevers gedragen en alles verslepen naar het thuisfront is een duidelijk teken dat ze aan de verliezende hand zijn. Maar dat zullen ze zelf nooit toegeven. "Duitsland wint op alle fronten", is de kreet. Alsof we niet beter weten.
De schoenlapper die kunstig fietstassen naait met een dubbele bodem levert op die manier zijn bijdrage aan het verzet tegen al die vernederende geboden en verboden. Er zal een eind aan komen, maar wanneer? Als er verdrietige berichten binnenkomen, schakelt postkantoorhouder Dijksterhuis de dominee in. Wanneer men niet kerkelijk georiënteerd is, doet hij het zelf. Geen gemakkelijke taak. Het oprukken van de geallieerden wordt met smart verwacht.
En dan ... plotseling staat Huize Spoorzicht in de fik. De Duitsers, winnend op alle fronten!, gaan er vandoor. Willen ze hun sporen uitwissen of is het een onzinnige wraakneming? Op gammele fietsen of met paard en wagen of lopend trekken ze naar het noorden. In het zuiden is kanongebulder te horen en aan de horizon kleurt het rood van de branden in Groningen. Van 12 tot 16 april worden we in spanning gehouden. De Duitsers bieden nog fel tegenstand in de stad. Er is daar heel wat in puin geschoten in gevechten van straat na straat. Veel Duitsers komen niet meer weg en gaan in krijgsgevangenschap. Er zijn ook Duitsers die ontgoocheld overlopen naar de Canadezen of de Nederlanders. Ineens zijn de rollen omgekeerd. Niemand gaat nog uit de kleren, iedereen wil het moment van de bevrijding meemaken.
Dan komen ze nog onverwacht via Dorkwerd en de Wierumerschouw op hun oorlogsvoertuigen aangerold. Een onvergetelijk moment! In een oogwenk is het gebeurd. Hossend en zingend uit de onderdrukte bevolking haar vreugde met brandende strobalen als vreugdevuren op de weg. Tot diep in de nacht duurt dat feest. De Binnenlandse Strijdkrachten, die het gezag overnemen, moeten de jongkerels nog van bed lichten en vragen om de rommel op de weg te ruimen. Want de overwinnaars moeten voort om de vluchtende verliezers de pas af te snijden. Elke Duitser, en met hen velen die met de vijand hebben samengespannen, probeert nog op tijd in Delfzijl te komen voor de oversteek over de Eems. Vanaf die plek achter de Delfzijlster zeedijk is nog fel verzet geboden, wat de mensen in Holwierde en Appingedam enkele benauwde dagen heeft bezorgd, want ze zitten in de vuurlinie tussen de Canadezen en de Duitsers.
Verbazend hoe Jannie na 50 jaar nog zoveel details weet door te geven. In Sauwerd heeft men de moffenmeiden opgetrommeld en kaalgeknipt om de opgekropte frustratie een uitlaatklep te gunnen.
Overzicht van slachtoffers in miljoenen en in een percentage van de bevolking.
Verrraad van binnenuit
Ook dit verhaal is te vinden in de oude jaargangen van het contactblad van onze dorpen. Ik vind in het Dagblad Trouw een in memoriam van een zeer betrokken vriend. Wat is er gebeurd daar op die boerderij in Hekkum? Er is nu een groot internationaal bedrijf gevestigd. Nog steeds geleid door de familie. Destijds woont landbouwer Meindert Veldman er met zijn vrouw Tine Kiers en vier kinderen. De echtgenoot van de jongste dochter heeft er jaren over gedaan het gebeuren op Hekkum te reconstrueren. Zijn laatste zondag die in de kerk van Sauwerd bepaalde Veldmans familie en de gemeente bij de beginvraag van de catechismus:
'Wat is uw enige troost, beide in leven en sterven?'
Het antwoord op die vraag is overbekend en Veldmans reactie op die preek moet zijn geweest: 'Nu kunnen we toch alles aan'. Voor wie nieuwsgierig is wat Veldman als verzetsman geraakt heeft in die eerste catechismusvraag, hier een stuk van het antwoord: "Ik geloof dat ik met lichaam en ziel in leven en sterven het eigendom ben van mijn trouwe Heiland Jezus Christus ... die mij uit alle macht van de duivel verlost. Hij bewaart mij zo, dat zonder Zijn wil geen haar van mijn hoofd vallen kan". Dat vertrouwen heeft hem sterk gemaakt. Hij is actief in de verzetsgroepen L.O. en L.K.P. en verdacht bij de Duitsers wegens hulp aan onderduikers. De afkortingen staan voor de onderduikersorganisatie en de knokploegen van het verzet.
De verplichte leveranties van landbouwproducten aan de bezetter houdt hij graag zo laag mogelijk. Hij weet er namelijk een betere bestemming voor. In samenwerking met de jongens van Van der Schans en Jelle van der Veen gaat er vaak flink wat naar de molenaar van Adorp, Hazekamp, waarna het bestemd is om de behoeftigen in eigen land van het nodige te voorzien. Voor dit soort acties moet je lef hebben. Het gaat wel om honderden mudden tarwe. Bakker Zwartenkot die als broodventer toestemming heeft zijn handel uit te venten, heeft onder de ogen van de Duitsers op klaarlichte dag heel wat zakken meel 'uitgevent'. Maar de Duitse controle blijft niet uit, waarna de dorsmachine in brand gestoken wordt door het verzet. De Duitsers beantwoorden dat met bewaking van twee Adorpers of Sauwerders.
Natuurlijk wordt er rekening gehouden met de mogelijkheid van een huiszoeking. En die komt er ook in de zomer van 1943. Met twee overvalwagens komt men aanrazen. Op het erf treft men één van de zoontjes van het echtpaar Veldman. Die wordt gedwongen hen de boerderij binnen te brengen. Men zoekt zijn vader en die is thuis. De Duitsers halen alles verhoop, maar vinden niets verdachts. Als men wil vertrekken, eist de boer excuses voor de onterechte overlast. De gevraagde excuses komen, maar de verdenking blijft op Veldman en de zijnen rusten. In de zomer van 1944 zijn de overvallers er weer. Ditmaal lijkt het menens. Veldman is er voor gewaarschuwd vanuit het postkantoor van Sauwerd. Maar wie kan zich indekken tegen verraad? De verzetsgroep heeft in haar midden een koerierster opgenomen. Heeft men maar meer onderzoek gedaan naar deze kappersdochter uit Oost-Groningen. Dit mens speelt een verraadsters rol. Ze speelt verloofd te zijn met een Duitse officier en tegelijkertijd met iemand uit het verzet. Misschien heb je "Reis door de nacht" van Anne de Vries gelezen. Deze Geessien Bleeker, schuilnaam Renny, heeft model gestaan voor Sylvia in deel drie van deze trilogie, die door haar verraad de hele verzetsploeg heeft opgerold en is schuldig voor de dood van velen. Na de oorlog krijgen ze daarvoor de doodstraf, later omgezet in levenslang. In de zestiger jaren is ze op vrije voeten gekomen. Ze leeft nog met een vreselijk en loodzwaar verleden. Na haar dood zal dat openbaar worden gemaakt, want dat heeft ze de schrijver van haar vreselijke biecht beloofd. Haar zoon heeft met deze wetenschap niet kunnen leven en heeft zijn leven zelf beëindigd, zo las ik in het boek dat me onder ogen is gekom. Verloofden hebben weinig geheimen voor elkaar en zij heeft die gebruikt in haar vuige spel met mensenlevens. Ze presteert het zelfs om gevangenen in de cel zogenaamd uit meeleven te bezoeken en met hen te bidden(!) met als doel hen uit te horen.
Op 27 januari 2010 is er op de televisie een indrukwekkende herdenking van de moord op 1,3 miljoen mensen in het vernietigingskamp Auswitz-Birkenau te zien. Eén van de overlevenden zegt, dat niet de kou, de honger of de barre leefomstandigheden het ergste zijn in het kamp, maar de vernedering. Je bent niet meer dan een vlieg op de muur om doodgeslagen te worden. Hitlers vrienden hebben de tekeningen van deze kampen met hun gaskamers en crematoria al vroeg in de oorlog klaar en ze zijn in 1941/42 gebouwd. Polen is uitgezocht als slachtplaats voor miljoenen ongewenste medemensen. En dat noemt zich het Herrenvolk!? Achteraf onbegrijpelijk. Onbegrijpelijk je dat er nu nog mensen zijn die de moord op miljoenen ontkennen.
De dag voor de overval op de Hekkummer boerderij is ze nog gezellig op de thee geweest met snoepjes voor de kinderen. Het bezoek de volgende dag van de Duitsers is bruut. De inhoud van de spaarpotten van de kinderen laat men in de zakken van de gehate uniformen glijden. Ditmaal hoeft men niet op excuses te rekenen. Boer Veldman wordt gearresteerd en meegenomen naar het beruchte Scholtenhuis in Groningen aan de Grote Markt. Ook de andere leden van de verzetsploeg zitten grotendeels al in de overvalwagens. Veldman krijgen nog wel de gelegenheid zijn bedrijfsleider Bijsterveld te waarschuwen dat de boerderij onbeheerd is achtergelaten daar zijn vrouw die dag in de stad is. De Bijstervelds nemen van dat moment de zorg voor de boerderij en de kinderen over. Aan het begin van de Hekkummerweg wordt mevrouw Veldman gewaarschuwd niet naar huis te komen. De kinderen worden gegijzeld om de moeder ook te kunnen arresteren. Dit plotselinge invallen op de boerderij heeft tussen de beide families levenslang een hechte band geschapen. Voor dit echtpaar betekent dit meer dan een halve eeuw trouw en toewijding aan de mensen van de boerderij, gevolgd door een koninklijke onderscheiding. Alina, de oudste dochter van de Veldmans, heeft bij het overlijden van Bijsterveld en zijn vrouw een ontroerend in memoriam in het contactblad van het dorp laten afdrukken. Agent Oostinga die de tip geeft dat ook mevrouw gevaar loopt, is er de oorzaak van dat zij voor de nacht aan de Singelweg onderdak krijgen. Hemelsbreed niet ver van de kinderen, maar die nacht zal niet zij, maar mevrouw Bijsterveld naast de kinderbedden waken. Die slapen in een kleine kamer waar voor de deur een Duitse gewapende soldaat de wacht houdt. Ze overwint haar angst voor de Duitse bewakers. Alweer heldendom met knikkende knieën, omdat je luistert naar de stem van je geweten. De volgende dag laat men de kinderen met diverse lagen kleren over elkaar heen op de bleek spelen. Als de aandacht van de Duitsers enigszins verslapt nemen buren de kinderen achter op de fiets mee naar het Reitdiep. In Bijma's bootje zijn ze overgezet en bij een tante tijdelijk opgenomen. Opnieuw de onderlinge solidariteit in de buurtschap.
De jongens worden naar Uithuizermeeden gebracht en krijgen De Boer als achternaam. De andere gezinsleden komen in Aduard en Groningen terecht.
De Duitsers ontfermen zich over het huisraad, dat wil zeggen ze roven de boerderij leeg. Huize Spoorzicht wordt er mee opgetuigd, maar er komt ook van alles in Adorper huizen terecht wat na de oorlog weer wordt opgeëist. Later worden moeder en kinderen herenigd bij de familie Eskes in Groningen.
Bij een razzia eind 1944 wordt de hele familie opgepakt en meegenomen naar het Scholtenhuis. Het is avond als ze lopend in ganzenpas onder bedreiging van getrokken pistolen van de Oliemuldersweg naar de Grote Markt worden gedreven. Voor kinderen van 7 en 10 jaar een traumatische ervaring. En wat staat hen daar in dat hellehuis nog te wachten?
Van vader Veldman is geen spoor meer te vinden. Hij is met zijn medestrijder Wim Homoet uit Bedum aan zijn laatste reis via Scheveningen, Vught, Sachsenhausen naar Bergen-Belsen begonnen. Jullie leraren kunnen jullie de betekenis van deze plaatsnamen wel vertellen. De erbarmelijke omstandigheden waaronder men moet leven in die kampen hebben zelfs de allersterksten gesloopt. Zo ook echtgenoot en vader Veldman en zijn vriend.
De zolder van het Scholtenhuis, waar amper een slaapplaats voor hen allen is, wordt hun verblijfplaats. De Naberpassage, daar heeft vroeger dat beruchte huis gestaan, draagt de naam van de man die, uit angst voor verdere verhoren, zich uit de bovenverdieping naar beneden heeft gestort. De angst om door te slaan is te groot. Het is in de laatste fase van de oorlog en komen en gaan van gevangenen, soms vreselijk toegetakeld. Bijvoorbeeld de oude dominee Domela Nieuwenhuis, totaal van streek en onder het bloed van zijn neergeschoten zoon. De bezetter laatt zich daar van zijn meest onmenselijke kant kennen.
In Sauwerd weet men intussen via-via dat de familie in het Scholtenhuis gevangen zit. Reden voor het dienstmeisje, Henny Bijsterveld, om net zo lang post te vatten op de markt tot ze door met de hand door het haar te kammen een levensteken ter bemoediging weet over te brengen. Het is een afgesproken teken dat vanuit het Scholtenhuis wordt beantwoord. Jan Anne Veldman herinnert zich nog wat een bemoediging dit meeleven betekent voor hen die gevangen zitten.
Bij de verhoren, die volgen, geeft mevrouw Veldman haar schuilnaam snel prijs. Haar kwelgeest, Lehnhoff, heeft uitbundig veel plezier dat Ehefrau Veldman endlich verhaftet is. Ook de kinderen worden beurtelings verhoord met het pistool op tafel. Een intimidatie die alleen maar verraad kan toebrengen. Je moeder tegen de grond geslagen zien worden, is verschrikkelijk, maar ze geeft niet toe. Wat een sterke geest heeft deze vrouw gehad, als ze na de oorlog haar opgroeiende kinderen op vakantie naar Duitsland stuurt om te ervaren dat er ook goede Duitsers bestaan. De jongelui moeten heel wat overwinnen. Ze hebben iets mee te dragen in hun leven.
Men krijgt in het overvolle Scholtenhuis last van die vrouw en haar kinderen en besluit ze te laten gaan. Moeder Veldman kan haar oren niet geloven en denkt terecht aan een verradelijke truc. Ze gelast de kinderen naar opa en oma in Ten Post te gaan als er wat met haar zal gebeuren. Terwijl ze gevolgd worden door mannen die willen weten waar ze met haar kinderen naar binnen zal gaan, barst een noodweer boven Groningen los met heftige windvlagen en plensbuien. Dank zij haar kennis van het stratenplan in de Groninger binnenstad, merkt ze dat haar belagers kennelijk schuilen voor het weer.
Als door een wonder heeft ze haar belagers afgeschud en loopt ze in de stromende regen met de kinderen door naar het Damsterdiep. Op de bonnefooi heeft ze toen hulp gevraagd bij een groenteboer. Die heeft hen samen naar Ten Post gebracht. Mevrouw in manskleren met de groenteboer op de bok en de kinderen liggend onder zeildoek in de kar tussen de groente. Daar in Ten Post worden de laatste oorlogsmaanden doorstaan. Op het laatst loopt de boerderij in Ten Post vol met vluchtende Duitsers en de volgende dag moet je zwaaien met de witte vlag om aan beschietingen door Canadezen te ontkomen.
Na de bevrijding wordt snel duidelijk dat Meindert Veldmans aardse taak is volbracht. Samen met zijn vriend Wim Homoet uit Bedum is hij op 22 februari 1945 in Bergen-Belsen waarschijnlijk aan de vlektyfus bezweken. Vermoord, omdat hij zich heeft verzet tegen een duivels regime. Zijn vrouw zal met haar kinderen 35 jaar alleen verder moeten. Zij betalen de hoogst mogelijke prijs voor de vrijheid waar we nu al weer 78 jaar van mogen genieten.
Als alles voorbij is, wordt angstig afgewacht hoe hoog de prijs voor onze vrijheid is opgelopen. Het wordt langzaamaan duidelijk dat met de bevrijding er ook families in diepe rouw gedompeld zijn.
Weggevoerde geliefden hebben de terreur van de wrede bezetter niet overleefd.
Onze vrijheid is duur betaald.
Sommigen geven er hun leven voor. Daarom gaat de dodenherdenking altijd aan ons feestvieren vooraf.
Samen stil zijn rond het monument als eerbetoon en om de herinnering levend te houden
In memoriam
Als het vaderland in nood is, aarzelt hij niet en stelt voedsel voor de hongerige en onderdak voor de dakloze ter beschikking. Hij gebruikt zijn gaven om plannen te smeden, listen te bedenken en dure afspraken te maken. Zo brengt hij steun en spil aan zijn vrienden wanneer ze down zijn en met zijn moed en optimisme komen ze weer in de juiste houding. Als het moet wordt ook gewapend verzet niet geschuwd, om tenslotte door verraadsters hand te moeten vallen. Hoe groot is dan het 'waarom'. Zijn vrienden, die het wel overleven, zijn trots op hen die met hun leven bebetaald. Nee durven zeggen als ja verraad inhoudt, is niet ieder gegeven.
Hun werk is groots, de trotse vijand, die een duizendjarig rijk heeft willen stichten, moet het na zes jaar opgeven, dankzij mensen als de boer uit Hekkum en zijn medestanders. Ze zijn niet uit op eerbetoon, maar hebben gewoon gedaan waarin zij geloven. Opstaan als het oprecht struikelt op de straten!
We kunnen hen niet beter bedanken dan de vrijheid - mede door hun inspanningen teruggekrijgen - goed te gebruiken. Laat haar niet verloederen tot losbandigheid. Elke vrijheid heeft een grens, gebruik je vrijheid met verantwoordelijkheid en respect voor je medemens. Met de folteraar Lehnhoff is het slecht afgelopen. Hij weet naar Schiermonnikoog te vluchten. Daar wordt men pas op 11 juni 1945 bevrijd. De daar verblijvende Duitsers staan Lehnhoff en consorten niet toe verder dan de eerste boerderij bij de pier het eiland op te komen. Zo gauw als men daar de kans voor krijgt, worden ze teruggebracht naar het vasteland en opgewacht om gearresteerd te worden. Voor het gerecht gebracht, wordt over hem de doodstraf uitgesproken. Hij sterft oneervol voor het vuurpeleton.
Na de oorlog zegt men: "Dit mag nooit meer gebeuren". Daarom zijn wij met onze kinderen drie keer in Auschwitz-Birkenau geweest. Zowel wij als onze kinderen zijn op 4 mei om 8 uur 's avonds nog altijd even stil. Echter, velen hebben er nog steeds niets van geleerd. Nog steeds wordt het genadeloze spelletje van oorlog gespeeld; Oekraïne, Jemen en andere landen zijn daarvan het voorbeeld. Is de mens nu van nature goed of slecht? Ik durf er geen antwoord op te geven (HH).
Foto van gevangenen in het Duitse concentratiekamp Auschwitz in Polen, tijdens de bevrijding door het Rode Leger van de Sovjet-Unie, januari 1945. Bron: Auschwitz Memorial and Museum. Licentie: Publieke Domein.
Het verzet in Oude- en Nieuwe Pekela
Klik op [ ] om de video beeldvullend te maken. Tijd: 28:12 minuten. Bron: Groninger Archieven.
Vier jaar bevrijding.
Vergeet niet het geluid aan te zetten.
Bronnen:
- De tekst is gedeeltelijk oorspronkelijk geschreven door W, Kamminga, Sauwerd, 2010.
- NN ingezonden.
